Các kiểu ban đầu

Những chiếc tàu chiến kiểu tuần dương được bọc thép đầu tiên là tàu chiến Nga General-Admiral (1873) và chiếc tàu chiến Anh Shannon (1875), cho dù chiếc sau thoạt tiên được biết như là một tàu hộ tống bọc sắt.

Tàu tuần dương bọc thép hiện đại

Chiếc tàu tuần dương bọc thép thực sự đầu tiên là chiếc Dupuy de Lôme của Hải quân Pháp được hạ thủy vào năm 1887.[1] Cùng trong năm này, tàu tuần dương bọc thép Nga Ryurik cũng được đưa ra hoạt động. Tuy nhiên, thiết kế được chấp nhận là kiểu mẫu cho tàu tuần dương bọc thép là của chiếc tàu tuần dương Chiyoda được chế tạo tại Clyde cho Hải quân Đế quốc Nhật Bản.[2] Các tiến bộ thực hiện trên Chiyoda xoay quanh việc áp dụng kiểu động cơ hơi nước ba buồng bành trướng đặt dọc.[2] Khác với loại động cơ ba buồng bành trướng (TE) đặt ngang, vốn chiếm chỗ suốt chiều ngang con tàu, loại động cơ TE đặt dọc có thể bố trí sát với trục dọc của con tàu và được bao bọc bởi một lớp bảo vệ bao gồm đai giáp và hầm chứa than hai bên hông và sàn tàu bọc thép bên trên. Điều này đã cung cấp một khu vực được bảo vệ rộng hơn bên trong con tàu nơi mà hệ thống động lực được bảo vệ khỏi mảnh đạn nổ và duy trì được độ kín nước.[2] Chiyoda quá nhỏ để có thể được xem là một tàu tuần dương bọc thép thực sự, nhưng nó đã đặt ra một khuôn mẫu cho các kiểu tàu chiến tiếp theo sau.

Chiếc tàu tuần dương bọc thép cuối cùng được chế tạo vào khoảng năm 1910. Vào lúc này chúng nhanh chóng bị vượt trội bởi các tiến bộ kỹ thuật như là thiết giáp hạm dreadnought "toàn súng lớn" vận hành bằng động cơ turbine hơi nước, và việc áp dụng dầu là nhiên liệu đốt lò khiến cho cấu trúc mới không thể dựa vào sự bảo vệ bởi các hầm chứa than. Tàu tuần dương bọc thép được thay thế trực tiếp trong các hạm đội chiến trận bởi những tàu chiến-tuần dương lớn hơn, nhanh hơn và trang bị vũ khí tốt hơn. Vì vậy, các tàu tuần dương bọc thép lớn trở nên lạc hậu và chỉ có các tàu tuần dương hạng nhẹ được chế tạo từ giai đoạn đó. Các tàu tuần dương bọc thép còn lại được sử dụng trong tuần tra và các vai trò thứ yếu cho đến khi kết thúc Chiến tranh Thế giới thứ hai.

Cần lưu ý là Hải quân Hoàng gia xếp loại cả tàu tuần dương bọc thép lẫn tàu tuần dương bảo vệ có kích cỡ và vũ khí tương đương như là "tàu tuần dương hạng nhất". Vì vậy, những tàu tuần dương hạng nhất được chế tạo từ lớp Orlando (1886) cho đến lớp Cressy (1897), nói một cách chặt chẽ, đều là những tàu tuần dương bảo vệ, vì chúng đều thiếu một đai giáp.

Các kiểu mẫu

Các tàu tuần dương bọc thép ban đầu nói chung có trọng lượng rẽ nước 6.000–12.000 tấn với tốc độ 33–37 km/h (18–20 knot). Kiểu tàu này đạt đến giai đoạn hoàng kim 1906–1908 với trọng lượng rẽ nước 14.000–16.000 tấn và tốc độ 41–43 km/h (22–23 knot). Vũ khí tiêu biểu là hai hoặc bốn pháo cỡ nòng lớn ở hai đầu con tàu, thường là cỡ nòng trong khoảng 190–254 mm (7,5–10 inch), và độ một tá pháo cỡ 152 mm (6 inch) hoặc tương đương hai bên lườn.

Ví dụ, chiếc đầu tiên của Nga Rurik (1892) được trang bị bốn khẩu pháo 203 mm (8 inch), mười sáu pháo 152 mm (6 inch) và sáu pháo 120 mm (4,7 inch); Victor Hugo (1904) của Pháp có bốn khẩu 194 mm (7,6 inch) và mười sáu khẩu 164 mm (6,5 inch). Lớp Monmouth (1901) có số lượng lớn của Anh là một ngoại lệ, khi thiết kế nhấn mạnh đến vai trò bảo vệ hàng hải thương mại hơn là các vai tr̀ò của hạm đội, với dàn hỏa lực đồng nhất mười bốn khẩu 152 mm (6 inch). Sau này tàu tuần dương bọc thép được tăng cường vũ khí mạnh hơn, như HMS Warrior (1905) của Anh có sáu khẩu 234 mm (9.2 inch) và bốn khẩu 190 mm (7,5 inch); SMS Blücher (1909) của Đức có mười hai khẩu 210 mm (8,2 inch) và tám khẩu 150 mm (5,9 inch); và chiếc Rurik thứ hai của Nga (1906, do Vickers chế tạo) với mười khẩu 254 mm (10 inch), tám khẩu 203 mm (8 inch) và hai mươi khẩu 120 mm (4,7 inch).

Năm 1893, Ý thiết kế và chế tạo lớp Giuseppe Garibaldi, vốn bao gồm 10 tàu: 3 chiếc phục vụ cho Hải quân Ý, số còn lại được xuất khẩu: Cristobal Colón được bán cho Hải quân Tây Ban Nha, Kasuga và Nishin cho Hải quân Đế quốc Nhật Bản, và Garibaldi, San Martín, Belgrano cùng Pueyrredón cho Hải quân Argentine.

Tàu tuần dương bọc thép của Hải quân Hoa Kỳ

Chiếc tàu tuần dương bọc thép đầu tiên của Hải quân Hoa Kỳ là chiếc USS Maine, mà sự kiện nó bị nổ tung tại Cuba năm 1898 đã trực tiếp châm ngòi cho cuộc Chiến tranh Tây Ban Nha-Hoa Kỳ. Được hạ thủy năm 1889, nó có đai giáp dày từ 178 đến 305 mm (7-12 inch) và vỏ giáp sàn tàu 25–102 mm (1-4 inch). Nó được xếp lớp lại như một "thiết giáp hạm hạng hai" vào năm 1894, một sự thỏa hiệp vụng về phản ảnh sự chậm chạp so với các tàu tuần dương khác, và sự yếu kém so với những thiết giáp hạm hạng nhất vào thời đó.

New York, được hạ thủy vào năm 1895, được bảo vệ kém hơn Maine, khi chỉ có đai giáp 76 mm (3 inch) và sàn tàu 76–152 mm (3-6 inch). Brooklyn là một phiên bản cải tiến của New York bao gồm những đặc tính thiết kế của Olympia. Không lâu sau cuộc Chiến tranh Tây Ban Nha-Hoa Kỳ, Hải quân Mỹ đóng sáu tàu tuần dương bọc thép lớp Pennsylvania, rồi được tiếp nối hầu như ngay lập tức bởi bốn chiếc khác thuộc lớp Tennessee. Mười chiếc này thường được gộp chung lại khi được gọi là "big ten" (mười ông lớn).

Trận Tsushima

Tàu tuần dương bọc thép đã được Nhật Bản sử dụng thành công trong hàng chiến trận trong trận Tsushima năm 1905. Trong số những hư hại chiến trận mà Hạm đội Nhật phải chịu đựng trong trận này, tàu tuần dương bọc thép Nisshin chịu đựng số lượng pháo bắn trúng đứng thứ hai, chỉ sau thiết giáp hạm Mikasa. Nisshin bị bắn trúng 13 phát, bao gồm một quả đạn pháo 228 mm (9 inch) và sáu quả 305 mm (12 inch); tuy nhiên nó vẫn xoay xở để ở lại trong hàng chiến trận, chứng minh cho hy vọng của những nhà thiết kế: một tàu tuần dương có khả năng đứng vững trong hành chiến trận. Khả năng mà các tàu tuần dương bọc thép Nhật Bản thể hiện trong trận Tsushima, đặc biệt là của Nisshin, hầu như đã dẫn đến sự bùng nổ việc đóng tàu tuần dương bọc thép trong hải quân các nước toàn thế giới.